Μυθομανία: Όταν το ψέμα γίνεται τρόπος ζωής.

Μπορούμε να χαρακτηρίσουμε το ψέμα σαν ένα μανδύα: έναν μανδύα που άλλοτε προστατεύει, άλλοτε αποφεύγει, άλλοτε «γλυκαίνει» σκληρές αλήθειες. Όταν, όμως, το ψέμα γίνεται επαναλαμβανόμενο μοτίβο, ανεξάρτητο από άμεσο όφελος και τόσο έντονο ώστε να διαμορφώνει την ταυτότητα και τις σχέσεις του ατόμου, τότε μιλάμε για την μυθομανία.

Η μυθομανία δεν ισοδυναμεί με «κακοβουλία». Συχνά εκφράζει ανάγκες που δεν βρήκαν άλλο τρόπο έκφρασης: ανάγκη να ανήκω, να με θαυμάσουν, να μην εκτεθώ σε ντροπή, να νιώσω σημαντικός/ή. Τα αφηγήματα μπορεί να είναι θεαματικά, αλλά υπηρετούν έναν σκοπό: να μειώσουν τον ψυχικό πόνο ή να αυξήσουν την αίσθηση αξίας έστω και πρόσκαιρα.

Σκοπός του άρθρου είναι να κατανοήσουμε σε βάθος το φαινόμενο: τι είναι και τι δεν είναι η μυθομανία, ποια μοτίβα τη συνοδεύουν, από πού μπορεί να προέρχεται, πώς επηρεάζει την καθημερινότητα και κυρίως πώς μπορούμε να την διαχειριστούμε.

Τι είναι η μυθομανία;

Η μυθομανία περιγράφει την παθολογική, συστηματική και επαναλαμβανόμενη κατασκευή ή παραμόρφωση γεγονότων χωρίς σαφές όφελος. Δεν πρόκειται για «λευκά ψέματα», αλλά για έναν εσωτερικά υποκινούμενο τρόπο αφήγησης που τείνει να γίνεται μοτίβο και συχνά διαρκεί για χρόνια.

Η συνθήκη της μυθομανίας διαφέρει από την εσκεμμένη εξαπάτηση με σκοπό το κέρδος (malingering) Εδώ, ο στόχος δεν είναι πρωτίστως το όφελος, αλλά η ρύθμιση εσωτερικών καταστάσεων (ντροπή, κενό, ανασφάλεια). Γι’ αυτό και τα ψέματα είναι συχνά εξωπραγματικά ή υπερβολικά και μερικές φορές το ίδιο το άτομο δείχνει να τα πιστεύει ιδιαίτερα αν τα έχει επαναλάβει στον παρελθόν πολλές φορές.

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της μυθομανίας;

Πολυπλοκότητα και λεπτομέρεια: οι αφηγήσεις περιλαμβάνουν ονόματα, ημερομηνίες, συγκεκριμένες εικόνες, συχνά όμως με κενά ή αντιφάσεις που εμφανίζονται με τον χρόνο.
Εσωτερικό κίνητρο: κύριες κινητήριες δυνάμεις είναι η αναζήτηση αποδοχής/θαυμασμού, η αποφυγή ντροπής ή η απόδραση από ένα δυσάρεστο βίωμα.
Μεταβλητό επίπεδο επίγνωσης: το άτομο μπορεί να αναγνωρίζει σε ήρεμες στιγμές ότι «παρασύρεται», αλλά δυσκολεύεται να το ελέγξει σε ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο.
Διατήρηση παρά των συνεπειών: ακόμη και μετά από ρήξεις ή απώλειες, το μοτίβο επανέρχεται, δείχνοντας τη συνήθη λειτουργία ρύθμισης που επιτελεί.

Ποια είναι τα αίτια της μυθομανίας;

Η μυθομανία είναι πολυπαραγοντική. Δεν υπάρχει μία αιτία, αλλά συνδυασμό παραγόντων που αλληλεπιδρούν:

Παιδικά βιώματα και δεσμός τραύματος: παραμέληση, ασυνέπεια φροντιστών ή συναισθηματική κακοποίηση επηρεάζουν την ανάπτυξη του συναισθηματικού δεσμού. Το «κατασκευασμένο» αφήγημα μπορεί να λειτουργεί ως προστατευτικό κέλυφος απέναντι στη ντροπή («αν είμαι εντυπωσιακός/ή, θα με αγαπήσουν»).
Χαμηλή αυτοεκτίμηση και ντροπή: η εσωτερική κριτική («δεν είμαι αρκετός/ή») οδηγεί σε προσπάθεια εντυπωσιακής παρουσίασης του εαυτού μέσω ιστοριών που προσφέρουν προσωρινό κύρος.
Συνοδές ψυχοπαθολογίες: ναρκισσιστικά, οριακά ή αντικοινωνικά χαρακτηριστικά μπορεί να συνυπάρχουν. Δεν ισχύει όμως το αντίστροφο: δεν είναι όλοι με αυτά τα χαρακτηριστικά μυθομανείς.

Πώς επηρεάζει τη ζωή και τις σχέσεις;

Οι επιπτώσεις είναι συχνά εκτεταμένες και επώδυνες:

Διαπροσωπική εμπιστοσύνη: οι επαναλαμβανόμενες ανακρίβειες ροκανίζουν την εμπιστοσύνη. Οι άλλοι δυσκολεύονται να ξεχωρίσουν την αλήθεια, με αποτέλεσμα να υπάρχει ρήξη στις σχέσεις ή αποστασιοποίηση.
Εργασιακό πεδίο: αμφισβήτηση αξιοπιστίας, συγκρούσεις με συναδέλφους, ενίοτε πειθαρχικές συνέπειες.
Μοναξιά και απομόνωση: όταν αποκαλύπτεται το μοτίβο, το άτομο συχνά νιώθει ντροπή και αποσύρεται ενισχύοντας τον φαύλο κύκλο της μυθομανίας.

Μυθομανία και διάγνωση

Η μυθομανία δεν αναγνωρίζεται ως ξεχωριστή διαταραχή στο DSM-5. Συνήθως εξετάζεται ως συμπεριφορικό μοτίβο μέσα σε άλλες διαγνώσεις (ιδίως διαταραχές προσωπικότητας) ή ως χαρακτηριστικό που προκαλεί σημαντική δυσφορία/δυσλειτουργία.

Η κλινική αξιολόγηση περιλαμβάνει:

Λεπτομερές ιστορικό με έμφαση στη διάρκεια, τη συχνότητα και τη λειτουργία των ψεμάτων.
Διερεύνηση κινήτρων (αποφυγή ντροπής, ανάγκη για προσοχή, αντιμετώπιση κενού).
Διαφορική διάγνωση: αποκλεισμός επεισοδίων μανίας/υπομανίας (μεγαλοϊδεασμός), ψυχωτικών συμπτωμάτων (παραληρητικές πεποιθήσεις) και επιδράσεων ουσιών.

Πώς αντιμετωπίζεται η μυθομανία;

Η αλλαγή είναι εφικτή όταν συνδυάζονται κατανόηση, δέσμευση και κατάλληλη θεραπευτική προσέγγιση.

Θεραπευτική συμμαχία χωρίς στιγματισμό: η μη κριτική στάση μειώνει την άμυνα και επιτρέπει την εξερεύνηση της ντροπής και της ανάγκης για αποδοχή.
Γνωσιακή-Συμπεριφορική Θεραπεία (CBT): εντοπισμός πυρηνικών πεποιθήσεων («Δεν αξίζω όπως είμαι»), καταγραφή καταστάσεων, γνωσιακή αναδόμηση και συμπεριφορικά πειράματα (π.χ. δοκιμή ειλικρινούς επικοινωνίας σε χαμηλού ρίσκου πλαίσια και παρατήρηση αποτελεσμάτων).
Συνειδητοποίηση συμπεριοφοράς :ανάδειξη αμφιθυμίας («τι κερδίζω/τι χάνω με το ψέμα»), ενίσχυση εσωτερικού κινήτρου για αλλαγή.
Θεραπεία συνοδών δυσκολιών: αγχώδη καταθλιπτικά ή διαταραχές προσωπικότητας απαιτούν παράλληλη παρέμβαση.
Πλαίσιο και όρια: στόχοι μετρήσιμοι και ρεαλιστικοί, επανεκτίμηση ανά τακτά διαστήματα.

Πώς να διαχειριστείς ένα άτομο με μυθομανία;

Οριοθέτηση χωρίς σύγκρουση: «Θέλω να σε ακούω, αλλά χρειάζομαι ειλικρίνεια.
Μη ενισχύετε την ανακρίβεια: αλλάξτε θέμα ή ζητήστε ήπια διευκρίνιση όταν εντοπίζετε υπερβολές, χωρίς ειρωνεία ή έκθεση του ατόμου.
Προτροπή για βοήθεια: «Αν θες, μπορώ να βοηθήσω να κλείσεις ένα ραντεβού σε ειδικό.»
Φροντίδα εαυτού: θέστε όρια χρόνου/διαθεσιμότητας, αναζητήστε δική σας υποστήριξη αν νιώθετε φθορά.

Συχνές Ερωτήσεις (FAQ)

Η μυθομανία είναι ψυχική ασθένεια;

Δεν καταγράφεται ως αυτόνομη διάγνωση στο DSM-5. Θεωρείται μοτίβο συμπεριφοράς που συχνά συνυπάρχει με άλλες διαταραχές (ιδίως χαρακτηριστικά προσωπικότητας). Η αντιμετώπιση εστιάζει στη λειτουργικότητα και στο βίωμα, όχι στην «ταμπέλα».

Πώς καταλαβαίνεις ότι κάποιος είναι μυθομανής;

Σημάδια είναι οι συχνές, λεπτομερείς αλλά ασυνεπείς αφηγήσεις, η έλλειψη σαφούς οφέλους, η δυσκολία αναγνώρισης της συμπεριφοράς ως προβληματικής και η διαχρονικότητα του μοτίβου.

Μπορεί να θεραπευτεί η μυθομανία;

Πλήρης «εξάλειψη» μπορεί να μην είναι ρεαλιστικά ο αρχικός στόχος. Όμως, μέσω θεραπείας μπορούν να μειωθούν η συχνότητα/ένταση, να αυξηθεί η επίγνωση και να βελτιωθούν οι σχέσεις.

Είναι το άτομο συνειδητό όταν λέει ψέματα;

Η επίγνωση ποικίλλει. Σε ορισμένες στιγμές το άτομο «παρασύρεται» από την ανάγκη να νιώσει αποδεκτό και παρουσιάζει αυξημένη σιγουριά στην αφήγηση. Σε άλλα πλαίσια μπορεί να αναγνωρίζει την ανακρίβεια και να νιώθει ντροπή ή ενοχή.

Τι να κάνω αν συγγενικό μου πρόσωπο έχει τέτοια συμπεριφορά;

Θέστε σαφή, ήπια όρια, αποφύγετε δημόσιες αντιπαραθέσεις, προτείνετε την βοήθεια ενός ειδικού και φροντίστε τη δική σας ψυχική υγεία.

Η μυθομανία δεν είναι απλώς μια τάση προς το ψέμα, αποτελεί μια περίπλοκη ψυχολογική συμπεριφορά που επηρεάζει σε βάθος την προσωπικότητα, τις σχέσεις και την καθημερινότητα του ατόμου.

Από τα πρώτα σημάδια, όπως τα υπερβολικά και συχνά θεαματικά ψεύδη, μέχρι τις επιπτώσεις στις προσωπικές και επαγγελματικές σχέσεις, το φαινόμενο αναδεικνύει πόσο στενά συνδέεται η αλήθεια που λέμε στους άλλους με την αλήθεια που μπορούμε να αναγνωρίσουμε μέσα μας.

Η κατανόηση της μυθομανίας είναι το πρώτο βήμα: ούτε το ίδιο το άτομο ούτε οι γύρω του ωφελούνται από την ενοχοποίηση ή τον στιγματισμό. Αντίθετα, χρειάζεται προσέγγιση με όρια αλλά και ενσυναίσθηση, ώστε να ενθαρρυνθεί η αναζήτηση της βοήθειας.

Στη roē, αναγνωρίζουμε ότι η μυθομανία συχνά κρύβει πίσω της μια ιστορία πόνου, χαμηλής αυτοεκτίμησης ή τραυματικών εμπειριών. Για τον λόγο αυτό, η προσέγγισή μας είναι πολυεπίπεδη και προσαρμοσμένη στις ανάγκες του κάθε άνθρωπο. Βλέπουμε τον άνθρωπο ως σύνολο, τις σχέσεις, τα βιώματα, τις αξίες και τους στόχους του ώστε η θεραπευτική πορεία να είναι ουσιαστική και ωφέλιμη.

Στη roē, πιστεύουμε ότι η αλλαγή είναι εφικτή. Με συνέπεια, θεραπευτική σχέση και την κατάλληλη παρέμβαση, το άτομο μπορεί να μειώσει σταδιακά την ανάγκη για ψεύδη, να αποκτήσει πιο αυθεντικές σχέσεις και να βρει ξανά την ισορροπία στη ζωή του.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Dike, C. C., Baranoski, M. V., & Griffith, E. E. H. (2005). Pathological lying revisited. Journal of the American Academy of Psychiatry and the Law, 33(3), 342–349.
Healy, D., & Healy, J. (2020). The psychodynamics of lying: Clinical and theoretical considerations. International Journal of Psychoanalysis, 101(5), 902–918.
Ford, C. V. (1996). Lies! Lies!! Lies!!!: The Psychology of Deceit. American Psychiatric Press.
González‐Morales, A., & Ramos, V. (2018). Compulsive lying: A review of the literature and clinical implications. Clinical Psychology & Psychotherapy, 25(2), 141–150.
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5®). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.