Ζούμε σε μια εποχή όπου οι ψυχικές μορφές βίας γίνονται ολοένα και πιο αναγνωρίσιμες και μία από τις πιο ύπουλες και καταστροφικές ψυχικές μορφές βίας είναι το gaslighting.
Πρόκειται για μια τοξική συμπεριφορά που συχνά περνά απαρατήρητη, αλλά αφήνει βαθιά αποτυπώματα στην ψυχική υγεία των ανθρώπων που την βιώνουν. Το να γνωρίζουμε τι είναι, πώς λειτουργεί και πώς να προστατευτούμε, δεν είναι απλώς χρήσιμο είναι αναγκαίο.
Τι είναι το gaslighting;
Ο όρος gaslighting προέρχεται από την ταινία “Gaslight” του 1944, όπου ένας άνδρας χειραγωγεί τη σύζυγό του ώστε να αμφισβητήσει την ίδια της την αντίληψη για την πραγματικότητα. Έσβηνε σταδιακά τα φώτα στο σπίτι και όταν εκείνη παρατηρούσε την αλλαγή, της έλεγε ότι τα φαντάζεται όλα. Σκοπός του: να την κάνει να νιώσει “τρελή”, ώστε να έχει τον απόλυτο έλεγχο πάνω της.
Ορισμός: Το gaslighting είναι μια μορφή ψυχολογικής χειραγώγησης κατά την οποία το άτομο διαστρεβλώνει ή αρνείται την πραγματικότητα, με σκοπό να κάνει το θύμα να αμφιβάλλει για τις σκέψεις, τα συναισθήματα ή ακόμα και τη μνήμη του.
Βασικά χαρακτηριστικά περιλαμβάνουν:
- Άρνηση γεγονότων που το θύμα έχει βιώσει.
- Επαναλαμβανόμενη υποτίμηση και απαξίωση της πραγματικότητας του άλλου.
- Χρήση του ενοχικού συναισθήματος για έλεγχο.
Η ψυχολογική τακτική πίσω από το gaslighting βασίζεται στην υπονόμευση της εμπιστοσύνης που έχει ένα άτομο στον εαυτό του, ώστε να εξαρτάται όλο και περισσότερο από τον κακοποιητή.
Πώς λειτουργεί το gaslighting;
Το gaslighting είναι ύπουλο και αυξάνεται σταδιακά. Συνήθως ξεκινά με μικρές, σχεδόν ασήμαντες διαστρεβλώσεις, που με τον καιρό γίνονται πιο έντονες και συστηματικές.
Παραδείγματα φράσεων gaslighting:
- «Ποτέ δεν είπα αυτό. Το φαντάστηκες.»
- «Είσαι υπερβολικά ευαίσθητος/η.»
- «Μήπως χρειάζεσαι βοήθεια; Δεν είναι φυσιολογικό αυτό που λες.»
- «Δεν έγινε έτσι, εσύ το θυμάσαι λάθος.»
Τεχνικές που χρησιμοποιούνται:
- Άρνηση γεγονότων: Ο θύτης αρνείται να αναγνωρίσει περιστατικά που πράγματι συνέβησαν.
- Διαστρέβλωση της πραγματικότητας: Παρουσιάζει ψευδή εκδοχή των γεγονότων, με ένα ύφος απόλυτης σιγουριάς.
- Ενοχοποίηση: Το θύμα κατηγορείται για την ίδια του την αντίδραση. «Αν δεν ήσουν τόσο παρανοϊκός/ή, δεν θα είχαμε αυτό το πρόβλημα.»
Ο στόχος είναι πάντα ένας: έλεγχος και εξουσία. Μέσα από τη διαρκή υπονόμευση, ο θύτης δημιουργεί ένα περιβάλλον όπου το άτομο παύει να εμπιστεύεται τον ίδιο του τον εαυτό.
Συνέπειες στο θύμα
Η επίδραση του gaslighting στην αρχή δεν είναι ξεκάθαρη αλλά όσο περνάει ο καιρός το αποτύπωμά της γίνεται όλο και πιο ξεκάθαρο. Το θύμα συχνά δεν καταλαβαίνει ότι υφίσταται κακοποίηση, μέχρι που αρχίζει να νιώθει ότι “χάνει το μυαλό του”.
Συναισθηματικές και ψυχολογικές επιπτώσεις:
- Έντονο άγχος, σύγχυση, συναισθηματική εξάντληση.
- Αμφιβολία για την ίδια του την κρίση ή τις αναμνήσεις.
- Κατάθλιψη, αισθήματα αναξιότητας και απόγνωσης.
Απώλεια αυτοεκτίμησης:
Το άτομο σταδιακά χάνει την εμπιστοσύνη στον εαυτό του. Μπορεί να ζητά επιβεβαίωση για τα πιο απλά πράγματα ή να φοβάται να εκφράσει την άποψή του.
Ο φαύλος κύκλος της συναισθηματικής εξάρτησης:
Το θύμα μπορεί να προσκολλάται στον θύτη, θεωρώντας τον ως μοναδική πηγή “σταθερότητας”, παρόλο που είναι η πηγή του προκαλεί τον πόνο του.
Gaslighting στις σχέσεις
Το gaslighting εμφανίζεται συχνότερα στις στενές, συναισθηματικές σχέσεις, όπου υπάρχει εμπιστοσύνη και ευαλωτότητα. Η χειραγώγηση δεν εμφανίζεται απαραίτητα από την αρχή συχνά προκύπτει στην πορεία, μέσα από την επιθυμία του θύτη να ελέγχει τον άλλον συναισθηματικά, νοητικά και ψυχικά.
Οι σχέσεις είναι, από τη φύση τους, ευάλωτα πεδία εκεί που ακουμπάμε τις ανάγκες μας, τις πληγές μας, την ελπίδα να μας δουν και να μας αγαπήσουν. Όταν όμως το gaslighting εισβάλλει σε αυτό το πλαίσιο, η οικειότητα μετατρέπεται σε αδυναμία, και η αγάπη σε εργαλείο ελέγχου.
Σε μια σχέση όπου υπάρχει το gaslighting, το άτομο δεν κακοποιείται μόνο ψυχικά αλλά αποξενώνεται και από τον ίδιο του τον εαυτό. Οι λέξεις του συντρόφου που αγαπά μετατρέπονται σε όπλα που αμφισβητούν, ακυρώνουν, συγχέουν τον ίδιο/α ολοκληρωτικά. Αυτό κάνει τον πόνο ακόμα πιο βαθύ: γιατί δεν προέρχεται από έναν “άγνωστο”, αλλά από κάποιον που υποτίθεται πως τον νοιάζεται.
Η αγάπη, όμως, δεν πρέπει να σε κάνει να σωπαίνεις, να μαζεύεσαι, να αμφιβάλλεις για τη δική σου αλήθεια. Όταν η σχέση μοιάζει με λαβύρινθο αμφιβολίας και συναισθηματικής αποσταθεροποίησης, πρέπει να χτυπήσει το πρώτο καμπανάκι. Είναι το πρώτο σημάδι και η αναγνώριση αυτού; Ιδιαίτερα σημαντική.
Το gaslighting είναι συχνό φαινόμενο σε τοξικές σχέσεις. Ο ένας σύντροφος χειραγωγεί τον άλλον με τέτοιον τρόπο ώστε:
- να του μειώσει την αυτοπεποίθηση,
- να τον κάνει να αμφισβητεί τα συναισθήματά του,
- να νιώσει εξαρτημένος από τον ίδιο .
Συχνά σχετίζεται με ναρκισσιστικές ή παθητικά επιθετικές προσωπικότητες, που θέλουν να διατηρούν την ανωτερότητα και τον έλεγχο.
Στο πλαίσιο της σχέσης, το θύμα μπορεί να αρχίσει να πιστεύει ότι είναι υπερβολικό, ασταθές, ή “δύσκολο”, ενώ στην πραγματικότητα απλώς αντιδρά σε μια διαρκή συναισθηματική κακοποίηση.
Η θεραπευτική εργασία στις σχέσεις που περιέχουν gaslighting
Στην roē, συναντάμε συχνά ανθρώπους που βγαίνουν από σχέσεις όπου βίωσαν gaslighting και παλεύουν να καταλάβουν «τι πήγε στραβά». Πολλοί λένε:
- «Μήπως έφταιγα κι εγώ;»
- «Ίσως ήμουν όντως υπερβολικός/ή.»
- «Αν είχα πει τα πράγματα αλλιώς, δεν θα αντιδρούσε έτσι.»
Αυτές οι φράσεις δεν είναι παρά η ηχώ της χειραγώγησης που έχουν δεχθεί.
Μέσα από τη θεραπευτική διαδικασία, το άτομο:
- Ξαναχτίζει τη σχέση του με την πραγματικότητα και με τον εαυτό του.
- Ενδυναμώνεται ώστε να θέτει όρια και να αναγνωρίζει τα δικά του συναισθήματα.
- Μαθαίνει να ξεχωρίζει τη φωνή του θύτη από τη δική του εσωτερική φωνή.
Η θεραπεία δεν στοχεύει μόνο στο να “θεραπεύσει” το τραύμα, αλλά και στο να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη στην προσωπική αντίληψη, στην κρίση και στην αλήθεια του ατόμου.
Πώς να προστατευτείς
Η προστασία ξεκινά με την επανασύνδεση με τον εαυτό σου και την ενίσχυση της ψυχικής σου αυτονομίας.
Τεχνικές ενδυνάμωσης:
- Κράτα ημερολόγιο για όσα βιώνεις, ώστε να έχεις σαφές σημείο αναφοράς.
- Μίλα με άτομα εμπιστοσύνης που μπορούν να επιβεβαιώσουν την πραγματικότητα.
- Ενημερώσου για το gaslighting, ώστε να μπορείς να το αναγνωρίσεις από τα πρώτα κιόλλας σημάδια.
Ζήτησε βοήθεια:
Η ψυχοθεραπεία είναι βοηθητική στη διαδικασία που βιώνει ένα άτομο φεύγοντας από μια κακοποιητική σχέση. Ένας ειδικός μπορεί να σε βοηθήσει να κατανοήσεις το βίωμα σου και να αποκαταστήσεις την επαφή με τον εαυτό σου.
Στην roē, στεκόμαστε δίπλα σε ανθρώπους που έχουν υποστεί μορφές ψυχολογικής κακοποίησης στην σχέση τους με αποτέλεσμα να απομακρυνθούν από την αλήθεια τους, την αξία τους και τον εαυτό τους.
Μέσα από ατομική ή ομαδική ψυχοθεραπεία, συμβουλευτική η άλλες θεραπευτικές προσεγγίσεις και προγράμματα, στηρίζουμε όσους θέλουν να επανακτήσουν τη φωνή και τη δύναμή τους. Η αναγνώριση είναι μόνο η αρχή! Η θεραπεία είναι το μονοπάτι μαζί θα βαδίσουμε προς την εξέλιξη και την ψυχική ευημερία.
Το gaslighting είναι μια επικίνδυνη και ύπουλη μορφή συναισθηματικής κακοποίησης που διαβρώνει την προσωπικότητα μας. Η ενημέρωση και η αυτοπαρατήρηση είναι θεμέλια για να σπάσει αυτός ο κύκλος. Αν νιώθεις πως κάτι «δεν πάει καλά» σε μια σχέση, άκουσε αυτό το συναίσθημα είναι το πρώτο βήμα προς την δική σου ελευθερία.
Μη μένεις μόνος/η. Μίλα, ζήτησε βοήθεια, φρόντισε να συνδεθείς και να αγαπήσες ξανά εσένα.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
- Stern, R. (2007). The Gaslight Effect: How to Spot and Survive the Hidden Manipulation Others Use to Control Your Life.
- Sweet, P. L. (2019). The Sociology of Gaslighting. American Sociological Review, 84(5), 851–875.
- American Psychological Association (APA). (2021). Understanding psychological manipulation and gaslighting.
